پیشینه:
شهر تاریخی اردکان در شمالی‌ترین قسمت دشت یزد ـ اردکان و در قلب کویر مرکزی ایران واقع شده است. این شهر از دیرباز یکی از کانون‌های زیستی این منطقه به‌شمار می‌رفته و در متون تاریخی بارها آن را نقطه‌ای قابل توجه در زمینۀ فرهنگ و دانش و تجارت نام برده‌اند. در سالهای اخیر، حجم قابل توجه سرمایه‌گذاری صنعتی دوباره این شهر کوچک تاریخی را در مرکز توجه قرار داده است. شهری که روزگاری به تولیدات بومی خاص خود، شخصیت‌های فرهنگی و هویت اصیل خود شناخته می‌شد، حال به مدد افزایش چشمگیر واحدهای صنعتی سنگین و نیمه‌سنگین، همچون صنایع فولاد و شیشه و کاشی و سرامیک و …، در حال تبدیل شدن به شهری صنعتی و مهاجرپذیر و چندفرهنگی است. دیگر رنگ‌وبوی چندانی از سبک زندگی سازگار با محیط مردمان این منطقه، که تا روزگاری نه‌چندان دور باعث به وجود آمدن چرخه حیاتی پایدار و هویتی سازگار با سرزمین در این منطقه سخت و خشک شده بود، وجود ندارد. شیوه‌ای از زندگی که بیشترین توجه را به همراهی با اکوسیستم داشت و از این رو بهترین بهره‌وری از منابع اندک زیستی این منطقه را ایجاد می‌کرد. امروز از شکوه و اصالت فرهنگی دوران گذشته تنها شاکله کالبدی شهر قدیم اردکان موجود است. پهنه‌ای با مساحت بیش از چهل هکتار که از لحاظ کالبدی به میزان قابل توجهی سالم و دست‌نخورده باقی مانده است. اما توسعه نا‌متوازن صنعتی و عدم برنامه‌ریزی کلان‌نگر، خطری جدی را متوجه این قسمت از شهر اردکان کرده است. در سالهای اخیر، حجم مازاد درآمد و عوارض صنایع به شکل مستقیم در طرح‌های توسعه شهری سرمایه‌گذاری شده است. شهرداری به مدد درآمدهای نجومی از محل عوارض صنایع و معادن، به‌سرعت شروع به تملک زمین‌های حاشیه خیابان‌ها و تعریض و ایجاد را‌ه‌های جدید و توسعه کالبدی شهر کرده است. ورود این حجم از سرمایه به طرح‌های کالبدی توسعه شهری اما یک پیامد بسیار مهم برای این شهر داشته و آن افزایش بسیار شدید قیمت زمین و مسکن در این شهر طی مدت کوتاهی بوده است. در کنار این افزایش قیمت، ورود خیل مهاجران جویای کار در صنایع این شهر، که قادر به تأمین هزینه‌های رو به افزایش مسکن نبوده‌اند، بافت تاریخی را با خطر جدی تبدیل شدن به یک حاشیه‌نشینی درونی مواجه کرده است.
اما همزمان با ادامه چنین روندی، که می‌رفت تا چهره این شهر کوچک تاریخی را به سکونتگاهی بی‌هویت تبدیل کند، جامعه محلی به کمک و پشتیبانی علمی چند سازمان غیردولتیِ فرامنطقه‌ای دست به کار اقداماتی برای ارائه الگوهای آلترناتیو توسعه و حفاظت کالبدی بافت قدیم شده است؛ اقداماتی نظیر توانمندسازی اجتماعی ساکنان بافت تاریخی، طراحی و اجرای الگوهای مشارکتی مرمت بافت با حضور ذی‌نفعان، بازخوانی تجربیات تاریخی این منطقه در استفاده از مصالح و تکنیک‌های ساخت و … . در راستای اجرای این طرح ها در سال ۱۳۷۹، پروژه‌ای با عنوان «توسعه پایدار از طریق توانمندی‌سازی جوامع محلی» در بافت تاریخی آغاز شد. براساس اسناد منتشر شده مؤسسه همیاران غدا[۱]، این طرح با بررسی شرایط اجرای الگوهای موفق بین‌المللی، نظیر نیازهای اساسی توسعه (Basic Need Development) و معیشت پایدار (Sustainable livelihood)، به منظور اجرا به‌عنوان اولین الگوی مشارکت مردمی در سه محله چرخاب و کوشک نو و علی‌بیگ، واقع در بافت تاریخی شهر، طراحی و آغاز به‌کار کرد. فرآیند اجرای طرح بر ظرفیت‌های موجود در محل و بر مشارکت ساکنان بافت از طریق انتخاب نمایندگان محلی و تشکیل مستمر جلسات نیازسنجی و توانمندسازی ساکنان استوار بوده است. این طرح در طی حیات و فعالیت خود توانست با اجرای اقدامات توانمندسازی و کمک به معیشت ساکنان شهر در قالب «طرح اندیشه و اعتبار» به مرور زمان در قالب سازمان مردم‌نهاد محلی با نام «طرح توانمندسازی جامعه برای توسعه پایدار» ثبت و فعالیت‌های خود را به سایر محلات و مناطق شهر اردکان گسترش دهد. در سال ۱۳۷۸ مؤسسه همیاران مقاله‌ای با عنوان «توسعه اجتماعی پایدار در تجدید حیات شهری با مشارکت و توانمندسازی محله‌محور» در «همایش تجدید حیات بافت‌های باارزش» در باغ دولت‌آباد شهر یزد ارائه کرد. این مقاله براساس تجربیات مؤسسه در پروژه‌های مشارکت مردمیِ اجراشده در اردکان و چهار منطقه[۲] دیگر کشور تهیه شد و، در پایان آن، مؤسسه همیاران برنامۀ خود را برای احیای بافت تاریخی شهر اردکان اعلام کرد. این برنامه با مشارکت بخش‌های دولتی و دانشگاهی و همکاری مرکز تحقیقات کاربردی و مرکز تحقیقاتی کراتر[۳] از دانشکدۀ معماری گرونوبل فرانسه با عنوان «مدیریت اجتماع‌محور بحران و کاهش خطرات ناشی از بلایا و حوادث غیرمترقبه در بافت فرسوده تاریخی» تهیه و مقرر بود که طی سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ اجرایی گردد.
محور اقدامات
این طرح با محوریت مشارکت مردمی در زمینۀ احیا و توسعۀ ظرفیت‌های بومی در ساخت‌وساز ایمن و مقرون‌به‌صرفه با رویکرد کاهش خطرپذیری، و با اهداف کلان زیر طراحی و اجرایی گردید:
– ایجاد ساختار مدیریت پروژه در سطح ملی و محلی و سازماندهی به تعامل گروه پشتیبانی متشکل از مقامات، و مسئولان و اساتید دانشگاه؛
– ظرفیت‌سازی ذی‌نفعان طرح و ساختاردهی و ساماندهی جریان انتقال و انتشار دانش روز در حوزه ساخت‌وساز سنتی با خشت و مصالح بومی با همکاری ذی‌نفعان؛
– برنامه‌ریزی برای ایجاد آزمایشگاه مقاومت خشت و کارگاه تولیدی مربوط به آن؛
– تهیۀ طرح مدیریت بحران اجتماع محور بافت تاریخی اردکان با مشارکت و تعامل تمام دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان؛
– طراحی و ساخت حداقل سه ساختمان در داخل شهر اردکان و روستاهای توابع با خشت تولیدی در محل با مشارکت بخش دانشگاهی و تجربی؛
– برگزاری کارگاه‌های اطلاع‌رسانی و حساس‌سازی برای دانشگاه، مراکز تحقیقاتی، سازمان‌های مردم‌نهاد، مسئولان و اصناف ذی‌ربط و ذی‌نفع در حوزۀ مدیریت بحران و کاهش خطرات ناشی از بلایای طبیعی در حوزۀ ساخت‌وساز با مصالح بومی؛
– تهیه و انتشار کتابچه‌های اطلاع‌رسانی و دستور‌العمل‌های علمی و مکتوب‌کردن دانش منتقل‌شده در طول اجرای طرح برای دسترسی عمومی.
دستاوردها:
به‌طور خلاصه می‌توان دستاوردهای زیر را به‌عنوان نتیجۀ اقدامات طی سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ عنوان کرد:
۱. تشکیل و پیگیری فعالیت تیم و گروه مدیریت پروژه با حضور مقامات دولتی و محلی از ابتدای طرح.
۲. رایزنی و اطلاع‌رسانی مستمر اقدامات به مقام‌های محلی در راستای حساس‌سازی و تقویت مشارکت ایشان که منجر به حضور و همراهی شورای شهر، فرمانداری، شهرداری و سایر نهادهای مرتبط در طی روند اجرای طرح شد.
۳. احیا و نوسازی یک باب ساختمان قدیمی (خانه طبائی) با حمایت مالی یک سازمان مردم‌نهاد؛ در این طرح، آسیب‌پذیرترین و در معرض خطرترین خانه محله بر اساس پایش‌های صورت‌گرفته توسط مؤسسه همیاران شناسایی شد. در مرحله بعد خانه مورد اشاره با مشارکت مؤسسه همیاران، سازمان بهسازی شهرداری و میراث فرهنگی اردکان و نظارت فنی مرکز تحقیقاتی کراتر در کمتر از سه هفته با استفاده از تکنیک‌ها و مواد و مصالح بومی و البته بهینه‌شده، مرمت و مورد استفاده مجدد ساکنان قرار گرفت. در این طرح مشارکت و همکاری سه گروه از جمله یک نهاد غیردولتی، به‌عنوان تسهیل‌گر طرح، سازمان بهسازی و میراث فرهنگی، به‌عنوان مجری، و حضور مرکز بین‌المللی کراتر، به‌عنوان ناظر فنی، در کنار یکدیگر دستاورد خوبی به‌شمار می‌رفت.
۴. آغازبه‌کار مرکز پشتیبانی و توانمندسازی محلی در داخل بافت تاریخی شهر اردکان؛ خانه سنایی در مرکز محله چرخاب به‌عنوان اولین سرای محله و مرکز پشتیبانی طرح در سال ۱۳۸۶ با همراهی خانواده نوشیروانی به‌جهت تبدیل‌شدن به یک مرکز خیریه خریداری و مرمت شد. این بنا هماکنون در اختیار فعالیت‌های اجتماعی جامعۀ محلی بوده و مرکز اجتماعی شناخته‌شده و فعالی است.
۵. نیازسنجی و تهیه گزارش‌های وضعیت در زمینه‌های مختلف مورد نیاز در طول طرح.
۶. طراحی و اجرای دوره‌های توانمندسازی برای گروه‌ها و سازمان‌های محلی همکار؛ در این مرحله با برپایی کلاس‌های مختلف، از جمله تسهیلگری محلی و آموزش‌های برنامه‌نویسی و گزارش‌نویسی ظرفیت جامعه محلی طی چند سال به مراتب بالا رفت؛ گواه این امر، شکل‌گیری ساختارهای مربوط به حفاظت از بافت تاریخی، گردشگری و توانمندسازی ساکنان توسط جوانان ساکن و یا مرتبط با بافت تاریخی نظیر سازمان‌های مردم‌نهاد چهارسوق کویر اردکان، انجمن حامیان میراث فرهنگی و اولین مهدکودک مشارکتی بافت است.
۷. ایجاد و فعالیت آزمایشگاه خاک و خشت و میز لرزه‌نگاری و بررسی و مستندسازی خشت‌های تهیه‌شده از معادن تهیۀ خاک در شهر اردکان و اطراف آن؛ در بخش معماری مجریان طرح، جهت دستیابی به ترکیب بهینه و تقویت خشت‌های ساخته‌شده از معادن خاک اردکان، نیاز به یک آزمایشگاه مجهز خشت داشتند. این مرکز آزمایشگاهی به کمک مالی مؤسسه همیاران و کمک فنی مرکز تحقیقاتی کراتر در اردکان ساخته شد. به کمک این مرکز تا کنون مدل‌های گوناگونی از خشت، با استفاده از خاک‌های مناطق مختلف اردکان، از نظر ترکیبات شیمیایی و همچنین مقاومت، مورد آزمایش قرار گرفته است. همچنین مدل‌هایی از سازه‌های خشتی بهینه‌سازی‌شده و مقاوم‌سازی‌شده، توسط میز لرزه دایر در این مرکز آزمایش شده است. وجود این آزمایشگاه مجهز به مجریان طرح کمک کرد تا بتوانند، نگاه مسئولان شهر را نسبت به سازه‌های گلین تغییر دهند.
۸. بررسی دقیق وضعیت ابنیه، سنجش کیفیت زندگی و کیفیت ابنیه در یک‌چهارم از بافت تاریخی و منطقه هدف پروژه، و تهیه گزارشات کمی و کیفی؛ پس از نتایج مطلوب پایش در محله چرخاب، طرح برای گسترش در تمامی بافت تاریخی و پایش وضعیت موجود بافت تاریخی شهر اردکان به یک‌چهارم بافت تاریخی بالغ بر ۷۰۰ پلاک بسط داده شد. برداشت وضع موجود در تمامی جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی و کالبدی و حتی اقتصادی، بر اساس پرسش خانه‌به‌خانه با عکس‌های دقیق از وضعیت بنا انجام گرفت. این کار با مشارکت سازمان یونسکو، مؤسسه همیاران غدا، دانشگاه هنر و معماری یزد با اجرای انجمن چارسوق کویر اردکان انجام شد. اطلاعات برداشت‌شده بعد از پایش جهت اخذ خروجی‌ها و ادامۀ طرح به دانشگاه هنر و معماری یزد تحویل داده شد.
۹. برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی و حساس‌سازی با هدف توسعه دانش و توانمندی در میان گروه‌های مختلف دست‌اندرکار و ذی‌نفع؛ اعم از بنایان و معماران سنتی، مهندسان و دانشجویان رشته‌های معماری و عمران، کارشناسان و مدیران بخش‌های دانشگاهی و اجرایی.
۱۰. بررسی وضعیت مخاطرات و تهیه برنامه‌های آموزشی و اجرایی در موضوع مدیریت خطرپذیری بلایا و سوانح طبیعی.
۱۱. طراحی و ساخت بازارچه صنایع دستی با مصالح بومی و دانش روز؛ تمامی تجربیات طرح در آزمایشگاه خاک و خشت، و سنجش مدل‌های بهینه‌شده و تقویت‌شده خشتی روی میز لرزه و مرمت خانۀ طبائی با مشارکت میراث فرهنگی، به طراحی و ساخت بازارچه‌ای تمام‌خشتی با رعایت اصول مهندسی نوین و تجربیات علمی منجر گردید. بنای بازارچه در جهت ترویج صنایع دستیِ در خطر اردکان، مانند زنجیرسازی و لبافی و سبدبافی، در بافت تاریخی اردکان طراحی و توسط مرکز تحقیقاتی کراتر و اداره میراث فرهنگی اردکان ساخته شد.
۱۲. انتشار اطلاعات و مستندات تولید شده در طول طرح در میان کلیه گروه‌های همکار و ذی‌ربط.
۱۳. تهیه و انتشار بروشورهای آموزشی و مستندات براساس یافته‌ها و اطلاعات مرتبط با پروژه و توزیع در میان گروه‌های هدف و همکار.
۱۴. تهیۀ گزارشات پایش به صورت سالانه و ارزشیابی طرح در پایان دوره زمانی پروژه.
[۱] سازمان مردم‌نهاد و مبدع اجرای طرح در شهر اردکان
[۲] شهر بم و بروات (استان کرمان)، منطقه چالان چوالان (استان لرستان)، روستای نوده در حاشیه مشهد (استان خراسان رضوی)، جنگل‌های صفارود (استان مازندران).
[3] Centre Rechèrche Appliqué de la Tèrre L’Ecole Nationale Superiore Architecture de Grenoble: CRAterre [ENSAG], www.craterre.org
