نویسنده: اسون فوکس و توماس تالر[۱]
ترجمه: گلنوش رزازی
ویراستاران: اسون فوکس و توماس تالر
ناشر: دانشگاه کمبریج
تعداد صفحه: ۳۶۹
قیمت: ۵۹.۹۹ دلار
تاریخ نشر: ۲۰۱۸
در سال‌های اخیر، شناخت رو‌به‌رشدی از این مسئله حاصل آمده است که خطر سوانح[۲] صرفاً با تمرکز بر بلایای[۳] فیزیکی و بدون در نظر گرفتن عواملی که تأثیرات اجتماعی ـ اقتصادی دارند، کاهش نمی‌یابد. آسیب‌پذیری (حساسیت به اثرات زیان‌بار بلایا) و تابآوری (توانایی بهبود)، به مفاهیم رایجی در مدیریت خطر و بلای طبیعی مبدل شده‌اند. تابآوری و آسیب‌پذیری نشان‌دهنده دو رویکرد مرتبط اما هم‌چنان متفاوت از یکدیگر در درک پاسخ سیستم‌ها و بازیگران بلایای طبیعی هستند.
متخصصان مختلف از انواع رشته‌های علمی و هم‌چنین حرفه‌ها و مؤسسات از ایده‌ها و مفاهیم آسیب‌پذیری و تابآوری بهره می‌برند و ازاین‌رو، این مفاهیم در مدل‌های چندرشته‌ای نیز استفاده می‌شوند. این مدل‌ها خاستگاه فنی یا اجتماعی مفاهیم یادشده را پی‌ریزی می‌کنند و به گستره‌ای از پارادایم‌های مقیاس‌مند برای ارزیابی کیفی و کمّی منجر می‌شوند.
آسیب‌پذیری به‌طور گسترده، به صورت ظرفیتی که قابل از دست رفتن است، تعریف می‌شود و عناصر در معرض خطر (مردم، مکان‌ها، زیرساخت‌های در معرض خطر بلایا)، حساسیت (میزان صدمه به مردم، مکان‌ها و زیرساخت‌ها) و توان مقابله (مهارت‌ها، منابع و فرصت‌های مردم و مکان‌ها برای زنده ماندن، جذب اثرات و مدیریت نتایج نامطلوب) را دربر می‌گیرد. تابآوری به گنجایش مردم، مکان‌ها و زیرساخت‌ها نه‌تنها برای تحمل بلایا بلکه برای انطباق طولانی‌مدت و یادگیری فرایندهایی به‌منظور سازگاری با تهدیدهای پیش رو اشاره دارد. مفهوم گنجایش دربرگیرنده عوامل فیزیکی (نظیر سرپناه، ذخیره غذا و …) و عوامل غیر فیزیکی (نظیر ظرفیت‌های دانشی، انگیزشی، شبکه‌ای، اقتصادی، نهادی و رویه‌ای) است که افراد، بناها و/یا جامعه را قادر به تحمل رویدادها می‌کند.
تلاش‌ها برای کاهش بروز بلایا و خلق جوامعی مقاوم در برابر سوانح نیازمند ارتباطاتی بین رشته‌های مختلف درگیر است (Fuchs et al, ۲۰۱۱)؛ چراکه نه می‌توان فعالیت انسانی را مستقل از زمینه محیطی آن دید و نه بالعکس. ضمن این‌که رویکردهای مناسب در زمینه توسعه ممکن است در زمینه تغییر اقلیم به‌کار نیایند (Wymann von Dach et al, ۲۰۱۷). با آگاهی نسبت به ریشه‌های مختلف پارادایم‌های هر رشته، روش‌های تعیین‌کننده آسیب‌پذیری ساختاری، اقتصادی، نهادی یا اجتماعی و تابآوری باید در هم تنیده شوند تا با فرایندهای تغییر جهانی سازگار شده و درک آسیب‌پذیری و تابآوری را افزایش دهند. بنابراین لازم است نگرش خود را نسبت به نوعی از مدیریت خطر و بلایا که یکپارچه‌کننده رویکردهای کاهش اثر و سازگاری است، افزایش دهیم و به زمینه گسترده‌تری از چیدمان مربوط به حکمروایی دست یابیم. به این ترتیب، بیش از پیش به این تشخیص می‌رسیم که خطر سوانح و تهدیدات امنیتی با تمرکز صرف بر بلایا، کاهش نمی‌یابد. «چارچوب کاهش خطر سوانح سندای ۲۰۱۵-۲۰۳۰»، که در «سومین کنفرانس جهانی سازمان ملل در مورد کاهش اثر سوانح»[۴] در سال ۲۰۱۵ در سندای تدوین شد، نقطه شروع کاهش خطر سوانح و هم‌چنین ارتقای فرهنگ تابآوری در مقابل سوانح را کسب دانش نسبت به بلایا و آسیب‌پذیری محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی نسبت به سوانحی می‌داند که اغلب جوامع متحمل می‌شوند (UN/ISDR, ۲۰۱۵).
این کتاب[۵] برخلاف رویکردهای یکپارچه‌ای که اخیراً در نشریات و کتاب‌های گردآوری شده و تألیفی منتشر می‌شود، بر نمایش جامع اما مجزایی از هر دو مفهوم آسیب‌پذیری و تابآوری استوار است. ویراستاران این کتاب مقالاتی را در مورد مفاهیم مختلف آسیب‌پذیری و تابآوری در قالب یک کتاب ارائه کرده‌اند. کتاب با مرور خاستگاه‌ها، مفاهیم و زوایای تابآوری و آسیب‌پذیری آغاز شده و با معرفی امکان اندازه‌گیری و نیز شیوه‌ها ادامه می‌یابد و مثال‌هایی از نمونه‌های موردی از سراسر جهان را دربر می‌گیرد. خوانندگان به عمق موضوع هدایت شده و بینشی را از مفاهیم موجود در پس آسیب‌پذیری و تابآوری و نحوه استفاده از هر دو رویکرد در مدیریت بلای طبیعی کسب می‌کنند. به این ترتیب، کتاب شامل فصل‌هایی درمورد زمینه‌های نهادی، اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مسئول در آسیب‌پذیری و تابآوری است و به شیوه‌ای کاملاً منطقی سازمان‌دهی شده که خواننده بتواند دیدی کلی نسبت به مکاتب فکری مختلف درگیر در موضوع به‌دست آورد. فصل بیان خلاصه و نتیجه‌گیری کتاب نیز در محل تلاقی و یکپارچگی هر دو مفهوم محل بحث، ارائه شده است. در هر فصل به‌طور خاص، به چالش اصلی پژوهش در مورد آسیب‌پذیری و تابآوری در یکپارچه ساختن سه جنبه مختلف پرداخته شده است: ۱. عناصری نظیر ظرفیت در معرض بودن، حساسیت یا انطباق؛ ۲. شیوه‌های مختلف به‌کار رفته در رشته‌های مختلف؛ و ۳. میزان ارزیابی مورد هدف. بنابراین ویراستاران مشخصاً از همکاران مختلف درخواست کردند که به بحث و اعلام نظر در این موارد بپردازند: ۱. فهم خود از آسیب‌پذیری و تابآوری به منظور ارائه رویکردهای ارزیابی متداول و متنوع و ۲. فرمول‌بندی و تعامل با چالش‌های آینده به‌منظور دستیابی به دانشی عمیق‌تر به موضوع، گسترش زاویه دید و گشودن افق‌هایی ورای افق‌های معمول. هر فصل با مثال‌هایی از نمونه‌های موردی مجزا، تکمیل شده و به پیام‌های کلیدی، پارادایم‌ها و هم‌چنین چالش‌های مرتبط با هر یک از موضوعات مطرح‌شده نظیر پویایی مقیاس‌ها و در دسترس بودن داده‌ها ختم می‌شود.
به‌طور خلاصه، این کتاب نحوه مفهوم‌پردازی آسیب‌پذیری و تابآوری را در بلای طبیعی و مدیریت خطر یادآور می‌شود و اذعان می‌کند که کاهش خطر پایدار و استراتژی‌های انطباق، نیازمند درک عمیقی از هر دوی این مفاهیم است. پیچیدگی تقابل بین بلایای طبیعی و جوامع متأثر از آن به همراه درک جامعی از زمینه پویای محیطی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی برای بسط دانش در زمینه آسیب‌پذیری و تابآوری ضروری است. علاوه‌براین نیاز شدیدی به سازگاری با چالش‌های پیش روی یکپارچه‌سازی زوایای دید مختلفی نظیر دیدهای رشته‌ای متمایز (فیزیکی/ طبیعی در مقابل علوم اجتماعی)، هم‌چنین نحوه تعامل جنبه‌های مختلف تابآوری (فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی/ سازمانی) با یکدیگر و نهایتاً نحوه عملکرد آسیب‌پذیری و تابآوری، به همراه هم و نه مقابل هم، وجود دارد.
این نسخه ویرایش‌شده شمایی جامع از مفاهیم آسیب‌پذیری و تابآوری و اعمال آنها در پژوهش‌های مربوط به بلایا ارائه می‌دهد، با نظرات و هم‌افزایی‌هایی از دانشمندان فیزیکی و اجتماعی، بحثی بین‌رشته‌ای از انواع مختلف آسیب‌پذیری و تابآوری و اتصالات بین آنها به‌دست می‌دهد و با جمع‌بندی چالش‌های باقی‌مانده و جهت‌گیری‌های آینده این حوزه پایان می‌پذیرد. این کتاب با بررسی نمونه‌های موردی جهانی از سواحل امریکا تا استرالیا، مرجع ارزشمندی برای محققان و فارغ‌التحصیلان فعال در حوزه بلایای طبیعی و کاهش خطرات از میان دانشمندان هر دو حوزه طبیعی و اجتماعی است.
منابع
Fuchs, S.; Kuhlicke, C.;& Meyer, V. (2011). Editorial for the special issue:” Vulnerability to Natural Hazards – The Challenge of Integration”. Natural Hazards 58 (2):609-619
UN/ISDR (2015). Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. United Nations, Geneva
Wymann von Dach, S.; Bachmann, F.; Alcántara-Ayala
I.; Fuchs, S.; Keiler, M.; Mishra,
A.; & Sötz, E. (eds) (2017).Safer Lives and Livelihoods In Mountains:
Making The Sendai Framework for Disaster Risk Reduction Work for Sustainable
Mountain Development. Bern.
[1] Sven Fuchs and Thomas Thaler
[2] Disasters
[3] Hazards
[4] Third UN World Conference on Disaster Reduction
[5] Vulnerability and resilience to natural hazards
- متن حاضر به درخواست م‌ف، توسط ویراستاران کتاب تدوین شده است.
