آبوهوای گرم و مرطوب خوزستان با تابستان‌های طولانی، ۸ ماه در سال، با دمای هوای بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبتی که گاه تا ۹۰ درصد هم می‌رسد، معماران این سرزمین را بر آن داشته که از همه مواهب طبیعی برای غلبه بر این قهر طبیعت، به بهترین نحو استفاده کنند. معماران کهن، به‌خصوص در شهرهای دزفول و شوشتر با تکیه بر دانش بومی، راه‌حل‌هایی یافته‌اند که مردم را قادر ساخته نه‌تنها در این دما و رطوبت بالا زندگی کنند، بلکه آسایش نیز داشته باشند. ایشان برای ایجاد سازگاری با طبیعت و اقلیم، در راستای بهره‌‌مندی از پتانسیل‌های خدادادی ابتکارهای فراوان و منحصر‌به‌فردی داشته‌اند. احداث شوادان در عمق زمین نمونه بی‌نظیری از این ابداعات است.
در بررسی خصوصیات اقلیمی مناطق شهری شوشتر و دزفول بالا بودن دما و رطوبت هوا به‌واسطه نزدیکی با دو رود خروشان کارون و دز تهدیدی برای آسایش ساکنان این مناطق در طول تاریخ بوده است. در هنگامه‌ای که انرژی الکتریکی و غول‌های سرماساز هنوز در اختیار بشر نبوده‌اند، طراحی مبتکرانه شوادان به‌مثابه برقراری تعامل درست و اندیشیده، شرایط زیست را در آبوهوای گرم و مرطوب پایدار ساخته است.
در تنگناهای اقلیمی یکی از راه‌های سازگاری با محیط‌های گرم و خشن، این است که تمام خانه یا بخشی از آن در دل زمین پوشانده شود. خاک در مقابل گرما و یا سرمای زیاد عایق ایجاد می‌کند، ازاین‌رو در تابستان، در اعماق زمین و عمق بیش‌تر از ۹ متر. سرمایش و تلطیف هوا در زیرزمین تأمین می‌شود و نیاز به استفاده از ابزارهای خنک‌کننده مکانیکی و الکتریکی به حداقل می‌رسد. معماران این خانه‌های بومی غالباً از سیستم مبتکرانه‌ای برای تسهیل سرمایش خانه‌ها بهره می‌بردند. سیستم‌های غیر‌فعال سرمایشیِ بدون حرکت که شامل گنبدها، سردابه‌ها، بادخورها، بادگیرها و شوادان‌ها است این امکان را به ساکنان می‌دهد که در آسایش کامل باشند. ویژگی‌های حرارتی نه‌تنها توسط عمق خانه‌ها، بلکه توسط تراکم و رطوبت خاک، کاستن از زاویه و شدت تابش خورشیدی با استفاده از خوون چینی[۱] در نماسازی و یا ساباط[۲] در معابر عمومی و سایه‌اندازی دیوارهای ستبر و بلند در طول روز، استفاده از نسیم خنک از سمت رودخانه به شهر و استفاده از کت‌های دست‌کند[۳] یا ریه[۴] در نماسازی در معماری هم‌ساز با اقلیم دزفول و شوشتر، تلطیف شده است.
در ادامه ساختار فیزیکی و معماری شوادان‌ها، کارایی خاص آنها و چگونگی تأثیر‌گذاری‌شان بر بافت مسکونی شهر دزفول بررسی می‌شود.
تعریف شوادان
در راستای برقراری تعامل درست با محیط، امکان ساختن بخشی از فضای ساختمان درون زمین فراهم شده است. ساخت شوادان‌ها و شبستان‌هایی که در دل زمین در دو سطح مختلف ساخته می‌شده روش بسیار متناسبی برای پایداری شرایط زیست در ساختمان‌های دزفول بوده است (پورعلی،۱۳۸۴ :۵۹). کلمه شَوادان چنانچه در کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان آورده شده از ریشه «شوتاپواتا» است (پیگولوسکایا، ۲۹۲:۱۳۷۷). این واژه که در قدیمی‌ترین متون درباره فضاهای زیرزمینی به زبان پهلوی آمده است، به معنی «شریک بودن در کندن کت» است. مرحوم سید عبدالله جزایری شوشتری که به سال ۱۱۱۲ هجری قمری می‌زیسته، در کتاب تذکره شوشتر آورده است: «سابقاً معمول بوده که منعمان اندرون‌های گلین بسیار مرتفع می‌ساختند و درها و روزن‌های متعدد از اطراف جهت منفذ هوا قرار می‌دادند و گاهی خار شتر نیز به شبایک آن می‌زدند و آب می‌پاشیدند و این قسم اندرون‌ها را گلستان گویند و گاه در اوقات شدت حر آن‌جا می غنودند و سایر الناس به شکاف‌های رودخانه دو دانگه و سایر غراب‌ها دفع آسیب گرما می‌نمودند و در بعضی از خان‌ها قنات بود که از مافاریان آب می‌آورد و در زیرزمین صف‌ها و مجلس‌های وسیع به دور آب می‌ساختند و مردم هر محله به کاریزی که داشتند، اکتفا می‌نمودند، لیکن الحال مدت‌هاست که قنوات همه اکثراً پر و چرخاب‌ها نیز برطرف شده و بنای خانه گلین منسوخ است و لاجرم طنازانی که تاب گرما ندارند، شوادان را اختیار نمودند و کار به جایی رسیده که کم خانه‌ای است که شوادان‌های متعدد نداشته باشد (جزایری شوشتری، ۱۳۴۸)». از این نوشته چنین برمی‌آید که ساخت شوادان‌ها از قبل از این نگارش در معماری شوشتر و دزفول رایج بوده است. با توصیفات بیان شده در کتاب تذکره شوشتر احتمالاً تا قبل از استفاده از معماری عمودی در عمق زمین (شوادان) برای آسایش اقلیمی از «خانه‌های گلین» که همان «خیشخان» یا «خارخانه» در معماری کهن ایرانی بوده، استفاده می‌شده است. بنابراین با تکیه بر تاریخ مکتوب می‌توان، زمان ساخت و استفاده از شوادان‌ها را از دوره صفوی دانست، هرچند بررسی‌های باستان‌شناسان در شهر ارجان[۵] به تازگی فضاهای جدید شوادان‌گونه را معرفی کرده ولی تا بررسی بیش‌تر و ثبت اظهار‌نظر نهایی نمی‌توان به این تاریخ‌نگاری اکتفا کرد.
شوادان یک فضای خنک زیرزمینی در اقلیم خوزستان است (تصویر ۱)، که با توجه به جنس کنگلومرایی بسیار محکم زمین، با حفاری در دل زمین بدون اجرای دیوار و سقف، گاهی با عمق بیش از ۱۰ متر از سطح زمین ایجاد شده، که در تابستان برای استراحت روزانه و هم‌چنین نگه‌داری مواد غذایی و نیازهای برودتی از آن استفاده می‌شده است. خنکای شوادان با دمایی حدود ۱۸ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد درحالی‌که دمای سطح زمین و سطوح بالایی خانه به ۵۴ درجه سانتی‌گراد می‌رسد بسیار شگفت‌انگیز است. البته شوادان‌ها بر اساس حجم و عمق، خنکای متفاوتی دارند؛ هر چقدر حجم و عمق آنها بیش‌تر باشد هوای خنک‌تر و پایدارتری دارند.
اجزای شوادان
شوادان‌ها اجزای مختلفی دارند: ورودی، پلکان، پله پهن، صحن، کت، تال و دریزه (دریچه).
ورودی: شوادان‌ها عموماً یک ورودی افقی دارند که در قسمتی از حیاط واقع شده است. در گذشته این شوادان‌ها در نداشته‌اند و اطراف ورودی آنها کمی از کف حیاط بالاتر ساخته می‌شد و به‌عنوان جان‌پناه عمل می‌کرد (تصاویر ۲ و ۳).
پلکان: پلکان ورودی شوادان‌ها عموماً از حیاط شروع و بهصورت مستقیم به سمت پایین با تعداد زیادی پله که گاهی به ۱۲۰ هم می‌رسید، بهصورت یکپارچه به صحن شوادان متصل می‌شد. شیب و ارتفاع پله‌ها با استانداردهای معمول امروزی متفاوت است (تصاویر ۴ و ۵).
پله پهن: عموماً پس از هر ۱۰ پله متوالی فضایی به شکل پاگرد، عریض‌تر از پله تعبیه می‌شد که مساحت و عملکرد آن فراتر از پاگرد بود و گاهی به‌عنوان نشیمن هم استفاده می‌شد (تصویر ۶).
صحن: بخش اصلی شوادان و عامل وحدت‌بخش سایر فضاها، صحن است که پلانی مربع شکل داشته و با هدف هویت‌بخشی با سایر قسمت‌ها اختلاف سطح دارد.
کت: به جز وجه اصلی که به پلکان متصل است، سه وجه دیگر با اختلاف سطح یک پله به اتاقک‌های کوچک تقریباً ۲ در ۲ متر منتهی است که به آنها کت گفته می‌شود. در صورت وجود شبستان (زیرزمین) در سطح بالاتر اکثراً کت را در فاصله ارتفاعی بین شبستان و شوادان می‌ساخته‌اند (تصویر ۷).
تال: تال شبکه راه‌های زیرزمینی به‌هم‌پیـوسته‌ای است که شوادان‌ها را بـه هم متصل می‌کرده است. ارتفاع این تونل‌ها به اندازه قد یک انسان، عرض آن حدود ۸۰ سانتی‌متر است و عامل ارتباط‌دهنده شوادان‌های چند خانه مجاور هستند. این تونل‌ها گاهی تا دیواره عمودی رودخانه کشیده شده بود و با توجه به خاصیت مکندگی، باد خنک از سمت رودخانه را با عبور از سطح کنگلومرایی خود، خنک‌تر و به فضای داخلی شوادان هدایت می‌کرد (تصویر ۸).
دریزه (دریچه): روزنه و یا تونل عمودی استوانه‌ای به قطر ۱ متر که برای تأمین نور و تهویه عمودی و کمک به حرکت باد (هواکشی) در دیوارها تعبیه شده و روزن آن در حیاط، معابر، بام و… گشوده می‌شد. در بعضی نمونه‌ها این کانال‌های عمودی از دیوارهای خانه عبور داده و دریچه‌هایی در بالاترین قسمت دیوار یا درون طاقچه حفر می‌شد تا از کوران هوای ایجاد شده در اتاق‌های طبقه بالاتر نیز بهره گرفته شود (تصاویر ۹ و ۱۰).
کانال‌های متعدد افقی (تال) و دریزه‌های عمودی منتهی به بام، معبر و حیاط یا اتاق‌ها حکم مجاری تنفسی را داشته و توأمان باعث هواکشی، گردش هوا و تهویه درون شوادان‌ها می‌شدند. این راهکار علاوه‌بر جلوگیری از حبس هوا و رطوبت درون شوادان‌ها با حمل باد خنک به اتاق‌ها و معابر موجبات تلطیف هوا را در فضاهای دیگر نیز فراهم می‌کردند.
نگاهی به روش ساخت شوادان‌ها
انسجام و سختی خاک این منطقه باعث شده استفاده از مصالح ماسونری در شوادان به حداقل برسد. به دلیل انسجام و سختی زیاد خاک در شوادان‌های دزفول تنها برای مسطح کردن کف پله‌های شوادان از مصالح ماسونری استفاده می‌شده است. دیوارها در این فضا عاری از هرگونه اندود هستند و با همان سطح کنگلومرایی خود (تصویر ۱۱) به تلطیف فضا می‌پردازند.
قُمِش یار دیرین شوادان
کارایی شوادان‌ها در تابستان بدون همکاری اندام شهری قُمِش میسر نبود؛ قُمِش از اندام‌های شهری آبرسان در شهر دزفول بوده که به شکل کانال‌هایی برای عبور آب از رودخانه به سمت شهر ساخته می‌شده است. این کانال‌ها از عمق بیش از ۱۲ متری زمین از زیر بافت مسکونی و شوادان‌ها عبور می‌کردند. قمش امکان دسترسی به آب را در شوادان و دیگر قسمت‌های شهر فراهم می‌کرده و علاوه‌بر آن حرکت آب رودخانه دز در زیر شوادان‌ها به تلطیف هوای آنها کمک شایانی می‌کرده است. این کانال‌های افقی شوادان خانه‌ها را به دیواره ساحلی متصل می‌کردند و علاوه‌بر آب، نسیم خنک رودخانه نیز به سمت ساحل در آنها جاری بود که ویژگی خنک‌کننده شوادان‌ها را ارتقا می‌بخشید.
تبدیل تهدید به فرصت از دیرباز در این کهن سرزمین مرسوم بوده و برای درک آن کافی است اندکی دیده بگشاییم. معماران خوش‌فکر دزفولی با استفاده از مواهب طبیعی همچون جنس زمین و نزدیکی رودخانه دز توانسته‌اند به بهترین حالت آسایش اقلیمی را در سرزمین گرم و مرطوب خوزستان بیافرینند. شوادان، کت، قمش، خوون چینی و دریزه‌های منتهی به بافت منسجم و متراکم شهری، همه و همه نشان از نبوغ و استعداد مردمانی دارد که با کم‌ترین امکانات بهترین زندگی را می‌ساختند. امروزه زندگی مدرن همچون دیگر جاهای این سرزمین کمر شوادان و قمش را نیز شکسته است. شوادان‌ها نصفه و نیمه کور و پر شده‌اند، رطوبت آنها در پای بنا حبس شده و همین امر زوال آنها را تعجیل می‌کند.
چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید …
منابع
پورعلی، حسنعلی (۱۳۷۴). دزفول. تهران: نشر افروز.
جزایری شوشتری، سید عبدالله (۱۳۴۸). تذکره شوشتر. تهران: کتابخانه صدر.
عباباف، سارا؛ بدری، محمدعلی (۱۳۹۵). مطالعات بافت دزفول. میراث فرهنگی خوزستان.
پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا (۱۳۷۷). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمه رضا عنایت‌الله. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
[۱] تزیینات آجرکاری خاص دزفول و شوشتر.
[۲] کوچه‌های مسقف.
[۳] دهلیزهای دست‌کند هم‌جوار رودخانه دز.
[۴] دیوارهای آجری مشبک در پیشانی تراس‌ها و تارمه‌های طبقات بالایی خانه‌ها.
[۵] بقایای شهر قرون اولیه اسلامی که در استان خوزستان، شهر بهبهان واقع است.
