. سازوکار همکاری بین‌المللی برای همزیستی با رودخانه دانوب .

بندر تانائیس که بر کنار «دُن» در دریای سیاه قرار داشت، کارش این بود که کالای شرق را تحویل گیرد، و باز تحویل دهد به قایق‌هایی که ۱۰ قدم آن طرف‌تر آماده بودند تا داخل دهانه دانوب شوند، و به طرف غرب پیش بروند و بسته‌های ابریشم چینی به دختران و همسران رؤسای قبایل داخل اروپا، در کنار جنگل‌ها، و در درون شاتوها و قلعه‌های کنار رودخانه تحویل دهند، و از آن‌جا، قلع و سایر کالاهایی که از انگلستان به بُروژ رسیده، و از آن‌جا در مسیر رود ویستول یا راین قرار گرفته یا در کوهستان‌های سوئیس و مرکز اروپا به سرچشمه دانوب رسیده بود، در خود بار کنند. آن را به شرق برسانند، تا از کناره‌ها به شهرهای شمالی یونان و بالاخره به سواحل مدیترانه منتقل شود.

برگرفته از کتاب از سیر تا پیاز نوشته محمد‌ابراهیم باستانی پاریزی

پادشاه رودخانه‌های اروپا، از جنگل‌های سیاه باواریا تا دریای سیاه، در پهنه‌ ۱۰ کشور روان است. دانوب با حوضه آبریزی به وسعت ۸۰۰ هزار کیلومترمربع، معادل ۱۰درصد مساحت اروپا، در قلمرو ۱۹ کشور گسترش یافته است. جمعیتی بیش از ۸۰ میلیون نفر با ۲۰ زبان رسمی و پیشینه‌های تاریخی گوناگون در این حوضه زندگی می‌کنند، که برای تأمین آب آشامیدنی، تولید انرژی، کشاورزی و حمل‌و‌نقل به این رودخانه بسیار وابسته‌اند. رود دانوب با درازای ۲۷۸۰ کیلومتر، دومین رودخانه اروپا و بیست‌و‌هشتمین در دنیا و درعین‌حال بین‌المللی‌ترین رود جهان شمرده می‌شود. این رودخانه از میان چهار پایتخت اروپا وین، براتیسلاوا، بوداپست و بلگراد می‌گذرد.

تنوع زیستی موجود در این زیست‌بوم، از گونه‌های گیاهی و حیوانی گوناگون گرفته تا زیستگاه‌های در شرایط بحران، بسیار ارزشمند است. رودخانه‌ها و جویبارها، یخچال‌های با شیب تند و مرتفع، کوه‌ها و تپه‌های افراشته، پهنه‌های بلندتر از سطح دریا، دشت‌های پست و تالاب‌های حدوداً هم‌تراز با سطح دریا، نمودهایی از گوناگونی این زیست‌بوم هستند. بخشی از پهنه‌ این زیست‌بوم با گونه‌ها و زیستگاه‌های ممتاز و باارزشِ زیست‌شناختی نسبتاً دست‌نخورده باقی ‌مانده و تشکیل‌دهنده‌ میراث طبیعی بی‌نظیری است که باید حفاظت شود. در بسیاری از موارد، تنوع زیستی در حوضه‌ پایینی رودخانه بیش‌تر است.

جنگل‌های رسته در محل فرو‌نشست سیلاب‌ها و حاشیه رودخانه‌ها، مرداب‌ها، دلتاها، مسیل‌ها، ساحل دریاچه‌ها، و دیگر تالاب‌ها اجزای اصلی مؤثر در تنوع زیستی و هیدرولوژی این حوضه هستند. بسیاری از اینها در سراسر حوضه گسترده شده و برای میلیون‌ها نفر از مردم، منبع ارزشمند آب آشامیدنی محسوب می‌شوند. دلتای دانوب به وسعت 675 هزار هکتار مهم‌ترین تالاب در حوضه‌ رود و به‌عنوان پهنه فرامرزی میراث جهانی یونسکو و ذخیره‌گاه زیست کره و انسان شناخته شده است(Zavadsky,2007:8).

در حقوق بین‌الملل، رودخانه‌ای که از درون سرزمین دو یا چند کشور می‌گذرد و یا از میان دو کشور عبور و آنها را از هم جدا کرده و مرز طبیعی میان آنها محسوب می‌شود، به‌عنوان «رودخانه بین‌المللی» شناخته می‌شود. در خصوص رودخانه‌های بین‌المللی، هر کشور حاکمیت خود را بر روی قسمتی از رودخانه که از میان قلمرواش جاری است اعمال می‌کند (زرقانی و لطفی، ۱۳۹۰). هر نوع تصمیم‌گیری مربوط به بهره‌برداری از آب و منابع طبیعی حوضه‌ رودخانه‌های بین‌المللی می‌تواند در شکل‌گیری‌های سیاسی در روابط میان کشورها با یکدیگر، روابط میان دولت‌ها و مردم و هم‌چنین در شرایط زیست‌محیطی هر یک از کشورهای واقع در حوضه‌ آبریز تأثیر گذاشته، و اثرات هر تصمیم درباره‌ حوضه‌ آبریز رود اعم از این‌که رودخانه در داخل کشورها و یا بین آنها باشد معمولاً دارای ابعاد و سویه‌های فراکشوری، منطقه‌ای، جهانی و بین‌المللی است (حافظ‌نیا، ۱۳۸۵: ۱۰۲).

در دو سده‌ گذشته، اکوسیستم‌های آبی حوضه آبریز دانوب، تنوع زیستی، و کیفیت و کمیت آب به‌طور چشمگیری تحت‌تأثیر فعالیت‌های انسانی قرار گرفته‌اند. برای مثال، حدود ۸۰ درصد از تالاب‌ها و دشت‌های سیلابی دانوب در پایان قرن نوزدهم از بین رفته که موجب تهدید و در معرض خطر قرار گرفتن زیستگاه‌های گونه‌های مهمی همچون پلیکان‌ها در دلتای دانوب و سگ‌های آبی در بخش بالایی رودخانه شده است.

آلودگی به ویژه آلودگی ناشی از مواد آلی و مواد غذایی هم‌چنان مشکل جدی دانوب است. در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی، آلودگی ناشی از مواد غذایی بیش از حد، به عدم‌تعادل شدید زیست‌محیطی منجر شد. ورود روان‌آب رودخانه به دریا و به دنبال آن غنی شدن بیش از حد مواد مغذی در ده‌ها هزار کیلومترمربع از آب‌های غرب دریای سیاه، باعث رشد متراکم گیاهان و کمبود اکسیژن شد و در مقیاسی بزرگ مرگ جانوران را در پی داشت؛ کاهش میزان اکسیژن آب، از تنوع‌زیستی می‌کاست و کیفیت آب نیز بدتر می‌شد.

بخش بزرگی از این آلودگی از فعالیت‌های کشاورزی، پسماندهای شهری زباله‌های تولید شده توسط انسان و مواد شوینده و از صنعت سرچشمه می‌گیرد. مواد سمی تهدیدی اساسی هستند و با بروز حوادث در کارهای معدنی و شیمیایی وضعیت را بدتر می‌کنند. وقوع سیل و اثرات منفی ناشی از آن هم‌چنان در منطقه رو به افزایش است. تردد کشتی‌ها و قایق‌ها در این آبراهه، احداث سدهای مولد برق، کانال‌سازی رودخانه، استخراج و برداشت شن و ماسه، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییرات آب‌و‌هوایی دنیا نیز از جمله تهدیدات اصلی برای محیط‌زیست دانوب به‌شمار می‌آیند.

به‌دنبال گذار سیاسی پس از سال ۱۹۸۹ کاهش چشمگیری در فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی پدید آمد و شدت اثرات انسانی را در حوضه رود دانوب و دریای سیاه کاهش داد. بااین‌حال، از آن‌جا که همراه با بهبود شرایط اقتصادی، پتانسیل آلودگی افزایش می‌یابد هنوز لازم است برای به‌حداقل رساندن اثرات کشاورزی و فعالیت‌های صنعتی، شیوه‌های درست ارائه شود. ناکارآمدی یا نبود تأسیسات تصفیه فاضلاب در کشورهای بخش میانی و پایینی دانوب نیز هم‌چنان تهدید مهمی است (Zavadsky,2007:9).

پیچیدگی مسائل حوضه رود دانوب که از تعداد زیاد کشورهای واقع در این حوضه، تفاوت در عملکرد اقتصادی این کشورها، دارایی‌های زیستی هر کشور، آسیب‌های وارده در گذشته و تهدیدات مستمر تأثیرات انسانی نشئت می‌گرفت نیاز به بهره‌گیری از یک چارچوب کلی یا سازوکاری جامع برای مدیریت پایدار حوضه را ضرورت می‌بخشید.

دو گروه ICPDR را هدایت می‌‌کنند: «گروه نشست عادی» که سیاست و استراتژی کمیسیون را مقرر می‌کند و «گروه کاری دائم» که دستورالعمل‌ها را تهیه کرده و بستر تصمیم‌گیری‌ها را آماده می‌کند.

«گروه‌های تخصصی» بخشی مهم و اساسی از ساختار ICPDR هستند. این گروه‌ها الزامات مندرج در کنوانسیون و اجرای رهنمودهای مربوط به «مدیریت ساختار آب» اتحادیه اروپا و «مدیریت سیل» اتحادیه اروپا را در دستور کار و موردتوجه قرار می‌دهند.

گروه‌های تخصصی شامل این گروه‌ها هستند:

 . گروه تخصصی مدیریت حوضه رودخانه؛
. گروه تخصصی پایش و ارزیابی؛
. گروه تخصصی الزامات و تمهیدات؛
. گروه تخصصی حفاظت در برابر سیل؛
. گروه تخصصی پیشگیری و کنترل حوادث؛
. گروه تخصصی مدیریت اطلاعات و GIS؛
. گروه تخصصی مشارکت عمومی؛
. گروه تخصصی راهبردی (ICPDR,2016:6).

«کارگروه‌ها» تحت مسئولیت گروه‌های تخصصی دائمی تشکیل می‌شوند و نمایندگانی را از گروه‌های تخصصی موجود یا دیگر کارشناسان مدعو دربرمی‌گیرند. این گروه‌ها متشکل از متخصصان و کارشناسان موردنیاز برای انجام کاری خاص هستند. گروه‌های کاری برای حل مسائل مربوط به هیدرومورفولوژی، اقتصاد، مدیریت آب‌های زیرزمینی و مواد مغذی شکل گرفته‌اند.

کارگروه‌ها شامل این گروه‌ها هستند:

 . کارگروه هیدرومورفولوژی؛
. کارگروه اقتصادی؛
. کارگروه آب‌های زیرزمینی؛
. کارگروه مواد مغذی (ICPDR,2016:7).

اعضای ناظر ICPDR

مدیریت آب مسئولیتی اجتماعی و همگانی است و مشارکت فعال ذی‌نفعان حوضه دانوب، اصل محوری در کار ICPDR است. ۲۳ سازمان تاکنون این فرصت را یافته‌اند که عضو ناظر ICPDR شوند، برخی از آنها عبارتند از:

  . کمیسیون دریای سیاه؛
 . انجمن مرکزی لایروبی؛
 . انجمن جامعه مدنی دانوب؛
 . انجمن محیط‌زیست دانوب؛
 . کمیسیون گردشگری دانوب؛
. اتحادیه ماهیگیران اروپایی؛
. اتحادیه بارج(دوبه)داران اروپا؛
. انجمن اروپایی آب؛
. انجمن بین‌المللی تحقیقات دانوب؛
. انجمن بین‌المللی شرکت‌های تأمین آب در منطقه حوضه رود دانوب؛
. برنامه بین‌المللی هیدرولوژی یونسکو؛
. کنوانسیون رامسر (برای تالاب‌های مهم بین‌المللی) (ICPDR,2016:7).

---

---

«در سال ۱۹۹۴ ، ما سفر خود را به سوی رابطه و همکاری بین‌المللی آغاز کردیم. نخست باید تدبیر می‌کردیم تا بدانیم که کجاییم و چگونه‌ایم. با انتشار برنامه مدیریت حوضه رود دانوب در سال ۲۰۰۹، اکنون دقیقاً می‌دانیم که به کجا می‌رویم و چطور باید به آن‌جا برسیم. این برنامه، علامت راهنمای اصلی برای ما در سفر به سوی حوضه پایدار دانوب است (ICPDR,2015:3)».

صرف ۹ سال برای مطالعه و برنامه‌ریزی، برنامه مدیریت حوضه رود دانوب را به یکی از جامع‌ترین تجزیه‌وتحلیل‌هایی تبدیل کرده که تاکنون برای بررسی موقعیت و دستیابی به گزینه‌های مدیریت یک سیستم رودخانه‌ای بزرگ انجام شده است. حاصل کار مشترک بیش از ۲۰۰ کارشناس از ۱۴ کشور و اتحادیه اروپا و هم‌چنین صدها نفر از مردمی که در این منطقه زندگی می‌کنند، سندی است که آینده رودخانه‌های دانوب را برای نسل‌های آینده ایمن می‌کند. این طرح با مروری دقیق از حوضه، برنامه اقدامات مشترک برای هدایت فعالیت‌ها در ۲۵۱۱۷ کیلومتر شبکه رودخانه‌های جاری در این حوضه را واکاوی و بررسی کرده است. بهره‌گیری از رویکرد «از سرچشمه تا دریا»، به استفاده پایدار از منابع دانوب کمک می‌کند و الزامات اساسی دستورالعمل چارچوب آب اتحادیه اروپا را در کانون توجه قرار داده است (ICPDR,2015:5).

چشم‌انداز «برنامه مدیریت حوضه رود دانوب»

«مدیریت ساختار آب» اتحادیه اروپا تمام کشورهای عضو اتحادیه را ملزم کرده است که آب‌های سرزمینشان را تا سال ۲۰۱۵ (یا حداکثر تا سال ۲۰۲۷) از حداقل شرایط مطلوب برخوردار کنند. برنامه DRBM آن دسته مشکلات اصلی فرامرزی از مسائل مربوط به مدیریت آب را در کانون توجه قرار داده است که می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیر‌مستقیم بر کیفیت رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و نیز آب‌های زیرزمینی تأثیر گذارد: آلودگی مواد آلی، آلودگی ناشی از مواد مغذی، آلودگی مواد خطرناک و تغییرات هیدرومورفولوژیکی. بر اساس تصویر دقیقی که در حال حاضر از آب‌های حوضه دانوب در دست است، برنامه DRBM برای هر موضوع چشم‌اندازهایی را برای دستیابی به محیط‌زیست آبی بهبود‌یافته و پایدار ترسیم می‌کند (ICPDR,2015:10).

کشورهای هم‌پیمان چگونه با هم به اهداف برنامه می‌رسند

به‌منظور حرکت به‌سوی چشم‌انداز برنامه دانوب، برنامه اقدامات مشترک تدوین شده که شامل عملیات خاص و سناریوهایی برای سراسر پهنه‌ حوضه، همراه با پیش‌بینی نتایج محتمل آنها، تا سال ۲۰۱۵ و پس از آن است. این برنامه کاملاً بر برنامه ملی اقدامات هر کشور حوضه دانوب مبتنی بوده و باید حداکثر تا سال ۲۰۱۲ اجرا می‌شد. فراتر از این، برنامه اقدامات مشترک هم‌چنین، آن دسته از اقدامات پیشنهادی را که برای رسیدن به الزامات «مدیریت ساختار آب» اتحادیه اروپا در سطح حوضه کفایت نمی‌کند مشخص کرده و عملیات اضافی لازم را نیز پیشنهاد کرده است. برنامه نشان داده، کجا به انجام عملیات نیازمند است و هم‌چنین کجا به پایش بیش‌تری نیاز دارد. برای رسیدن به الزامات «مدیریت ساختار آب» اتحادیه اروپا، جاهایی از حوضه که در حال حاضر به وضعیت مطلوب دست یافته و باید این وضعیت در آن‌جا حفظ شود و نیز جاهایی که هنوز آب در آنها به وضعیت مطلوب نرسیده و نیاز به بهبود بخشیدن و بهسازی دارند، در برنامه مشخص شده است. «مدیریت ساختار آب» اتحادیه اروپا معافیت‌هایی را درباره‌ اهداف عمومی برنامه قائل شده که اجازه می‌دهد اجرای برنامه از مهلت تعیین شده (یعنی سال ۲۰۱۵) فراتر رود و سخت‌گیری کم‌تری در اهداف زیست‌محیطی یا اجرای پروژه‌های جدید لحاظ شود؛ این معافیت‌ها برای فراهم آوردن شرایط مناسب برای دستیابی به اهداف برنامه دانوب در نظر گرفته شده است. چنین معافیت‌هایی در ۲۸۹ رودخانه از ۶۸۱ رودخانه حوضه دانوب (تقریباًً ۴۰ درصد از رودخانه‌های حوضه) اعمال شده است (ICPDR,2015:15).

درس‌ها و آموخته‌ها

از اجرای برنـامه حوضه دانوب می‌توان درس‌هـایی آمـوخت. بعضی از ایـن آموخته‌هـا قـابل‌انتقال به دیـگر حوضه‌هـای رودخـانه‌ای در سراسر جهـان هستند. برخی از درس‌ها ویژه دانوب و نتیجه فرایندهـای سیـاسی و اقتصـادی هستند که طی ۱۵ سال گذشته در این حوضه ‌ــ برای مثال ورود اتحادیه اروپا ‌ــ رخ داده است. بنابراین مهم است که هر حوضه‌ای متفاوت از دیگری ملاحظه و بررسی شود (Zavadsky,2007:3).

اجرای برنامه به دو پیش‌شرط کلیدی نیاز داشت. نخست، کشورهای دانوب از اراده سیاسی لازم برای همکاری با یکدیگر و به کار بستن برنامه برخوردار بودند. دوم، کمک‌های مالی بین‌المللی به کشورها آن‌چنان ارزشمند بود تا کشورهای حوضه دانوب بتوانند پایه‌های مقدماتی را بسازند و برای همه مدیران برنامه دانوب نیز اهمیت داشت که از هماهنگی اعطا‌کنندگان کمک برای حمایت از تمرکز استراتژیک و حفظ منافع و دستیابی به موقعیت برنده برنده، اطمینان یابند. این پیش‌شرط‌ها فراهم‌آوردن مصالح مورد‌نیاز زیر را برای کارکرد برنامه دانوب تسهیل کرد:

۱. چارچوب قانونی منطقه‌ای؛

۲. نهاد هماهنگ‌کننده منطقه‌ای؛

۳. برنامه‌ها و اقدامات مشترک؛

۴. اطلاعات مبتنی بر مستندات؛

۵. فناوری‌ها و شیوه‌های برتر؛

۶. مشارکت عمومی و ارتباطات.

---

 منابع

حافظ‌نیا، محمدرضا (۱۳۸۵). اصول و مفاهیم ژئوپلتیک. مشهد: پاپلی.

زرقانی، سید هادی؛ لطفی، امین (۱۳۹۰). «نقش رودهای مرزی در همکاری و همگرایی منطقه‌ای»، جغرافیا و توسعه‌ ناحیه‌ای.

ICPDR (2015). Flood Risk Management Plan for the Danube River Basin District.

ICPDR (2016). Shared waters – joint responsibilities, ICPDR Annual Report 2016.

ICPDR (2015). The Danube River Basin Management Plan 2009-2015, Summary -The sustainable future for the Danube waters.

---

[1] Iron gate

[2] Integrated River Basin Management (IRBM)

[3] International Commission for the Protection of the Danube River (ICPDR)

[4] Danube River Basin Management (DRBM)

[5] Mitja Bricelj