مروری بر تکنیک ساخت خاک کوبیده[۱] در بازسازی پس از سانحه
در ماه می سال ۲۰۰۸ زلزله‌ای به قدرت ۸ ریشتر استان سیچوآن[۲] چین را لرزاند، ده‌ها هزار نفر را کشت و میلیون‌ها نفر را آواره کرد. در ماآنکیائو[۳]ــ یکی از فقیرترین روستاهای این منطقه ــ همه خانه‌های ساخته شده از خاک کوبیده تخریب شدند. در ماه آگوست سال ۲۰۱۴ نیز زلزله‌ای به قدرت ۶ ریشتر در استان یون‌نان[۴] درجنوب غرب چین، ده‌ها هزار خانه را تخریب کرد و صدها کشته و زخمی بر جای گذاشت. در روستای گوانگ‌مینگ[۵] هر خانه‌ای که با خاک کوبیده ساخته شده بود، از آسیب بی‌نصیب نماند.
معمولاً در چنین وضعیتی، روستاییانِ جان به در برده از زلزله، که اعتماد خود را به روش‌های سنتی ساخت‌و‌سازــ ازجمله خاک کوبیده ــ از دست داده‌اند، برای بازسازی خانه‌ها به سیمان و آجر روی می‌آورند. این تصمیم در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت به زیست‌بوم روستا آسیب می‌زند: سیمای روستا را تخریب می‌کند، برای ضایعات باقی‌مانده از خانه‌های تخریب‌شده راه‌حلی ارائه نمی‌دهد و خود، ضایعات دیربازیافت تولید می‌کند. هم‌چنین این خانه‌های نوساز، عملکرد گرمایی پایین و مصرف انرژی بالایی در دوره بهره‌برداری دارند.
اقتصاد روستا هم از تبعات این تصمیم بی‌نصیب نیست: کارگر زبردست این شیوه معمولاً ساکن روستا نیست، مصالح از بیرون روستا تأمین می‌شوند و در نتیجه هزینه‌ها با توجه به فاصله با شهر و دورافتادگی روستا افزایش می‌یابند. این معضلات بخشی از شباهت‌های چین و ایران است. هر دو کشور در ۲۰ سال گذشته بیش‌تر از ۲۰ زلزله بالای ۵ ریشتر را تجربه کرده‌اند. توسعه روستایی هر دو کشور غیر متعادل و آشفته است. اشتراک دیگر، معماری سنتی بر پایه خاک است که به دلیل اقلیم و شرایط محیطی مشترک، در طول زمان، در روستاهای دو کشور رواج پیدا کرده است. جلوه این معماری با خاک در ایران، بیش‌تر در بناهای خشتی و در مناطق روستایی در غرب چین، خانه‌هایی است با «دیوار باربر با خاک کوبیده». این شیوه باستانی، که تنها مختص چین هم نیست، ویژگی‌هایی چون بوم‌آوردی مصالح، سهولت اجرا و در پی آن هزینه پایین ساخت و عملکرد گرمایی بالا دارد که خانه را در تابستان خنک و در زمستان گرم نگه می‌دارد. اما بزرگ‌ترین ضعف آن، آسیب‌پذیری و مقاومت کم در برابر زلزله است که باعث می‌شود خانه‌های ساخته‌شده با این روش، در زلزله‌ها بیش‌ترین آسیب و تلفات را به همراه داشته باشند.
تجربه ایران در بازسازی مناطق روستایی آسیب‌دیده، در حد مطلوب نبوده و بازسازی‌های پس از زلزله‌های ورزقان، منجیل، بم و زلزله پاییز سال ۱۳۹۶ در کرمانشاه مؤید این ادعا هستند. راه‌حل‌های آزموده شده، بیش‌تر مبتنی بر تأمین سرپناه‌های موقت چادری یا پیش‌ساخته‌ای چون کانکس، ترک کامل سنت پیشین ساخت و تجربه شیوه‌های جدید و در بهترین حال، ساخت بناهایی بتنی به امید امنیت بیش‌تر است که شرح معضلات آن پیش از این رفت. اما در چین و در سال‌های اخیر، گروهی دانشگاهی با اخذ رویکردی متفاوت و ارائه تعریفی جدید از مسئله، دست به تجربه‌های متعدد و موفقی زده‌اند. «یک دانشگاه، یک روستا»[۶]، برنامه‌ای است به رهبری ادوارد ان‌جی[۷]، استاد ممتاز دانشگاه چینیِ هنگ‌کنگ[۸] که از سال ۲۰۰۵ آغاز شده و با تمرکز بر رفع مشکلات روستایی، پروژه‌های متعددی را در داخل و خارج چین[۹] انجام داده است. این گروه دانشگاهی، که از متخصصان چند رشته مختلف از چندین دانشگاه تشکیل شده[۱۰]، در هر پروژه سعی داشته با بهره‌گیری از فناوری‌های ابتدایی، در کنار علم روزآمد، و انطباق آنها بر نیازهای بومی، وضعیت زیستی «یک روستا» را ارتقا دهد. طبیعتاً بخشی از این اقدامات، رفع مشکلات روستاهای آسیب‌دیده از بلایای طبیعی چون زلزله بوده است.
این گروه به سرپرستی ادوارد ان‌جی در دو روستای ماآنکیائو و گوانگ‌مینگ با آزمایش ترکیبات مختلف، اصلاح ترکیب خاک، اضافه کردن عناصر سازه‌ای جدید و بهبود ابزارهای ساخت، عملکرد فنی دیوار باربر با خاک کوبیده را بهبود بخشیده و مقاومت آن را در برابر زلزله بالا برده است؛ با ساخت خانه‌های نمونه، و تألیف کتابچه راهنمایی همه فهم، آموزش و انتقال این شیوه را به دیگران آسان کرده است؛ با مشارکت مردم محلی و آموزش آنان هزینه ساخت را پایین آورده و درهمین‌حال مشاغل جدیدی برای آنان ایجاد کرده است؛ با استفاده از ضایعات خانه‌های تخریب شده، به حفظ محیط‌زیست کمک کرده است؛ و در نتیجه، روستاییان خانه‌هایی ساخته‌اند که مقاومت لازم را در برابر زلزله دارند، عملکرد گرمایی مناسبی دارند، ظاهر آنها زیباست و در صورت بروز آسیب، ترمیم دوباره آنها برای روستاییان آسان است.
به بیان دیگر این گروه برای حل مشکلات متعدد با روشی به نظر ساده، در حقیقت معجزه کرده است. این گروه با گسترش مسئله از حوزه کوچکی چون تأمین سرپناه به «اصلاح سنت ساخت‌وساز موجود»، بهبود فنی مصالح و اصلاح ابزار ساخت، «توانمندسازی روستاییان» و تبدیل آنان از جمعی مصیبت‌زده به گروهی سازنده و کارآمد و آموزش فنون اصلاح شده در راستای توسعه‌ای «درون‌زا» تلاش کرده است.
معجزه حقیقی با برپایی یک بنا و به شکل مسکنی با دیوارهایی از خاک کوبیده، اما با نگاهی بین‌رشته‌ای و همه‌جانبه روی داده است. این نگرش کلان در بازسازی پس از سانحه، و تکنیک خاک کوبیده، در مثال‌های خاص‌تری چون مواجهه با معضل بناهای خشتی آسیب‌دیده در زلزله، می‌تواند چاره مناسبی برای مشکلات موجود در مقابله با بحران‌های طبیعی و در وهله بعد توسعه روستایی در ایران باشد.
شرح دو تجربه این گروه در ساخت بنا با دیوار باربر با خاک کوبیده و پیشرفت فنی آنها در فاصله هفت سال، در ادامه ارائه می‌شود.
خانه‌ها و مرکز اجتماعات روستا
موقعیت: روستای ماآنکیائو، استان سیچوان در غرب چین
سال اجرا: ۲۰۰۸
در قدم اول، برای آموزش روستاییان و کسب تجربه‌ای ملموس از روش جدید، با همکاری گروه پروژه و به‌دست روستاییان، خانه‌ای حیاط‌دار برای زوجی کهنسال، در عرض یک ماه ساخته شد. در طی فرایند ساخت این خانه، گروه براساس یافته‌ها و تجربیات به‌دست‌آمده، کتابچه راهنمای فنی را تألیف و چند طرح دیگر را منطبق با نیاز و شرایط هر صاحبخانه طراحی کرد.
با کمک این راهنما، تجربه به‌دست‌آمده و طرح‌های تهیه‌شده، دو ماه پس از وقوع زلزله، همه ۳۳ خانواده ساکن روستا شروع به ساخت خانه‌هایشان کردند. بیش از ۹۰ درصد مصالح، منابع طبیعی روستا مثل بامبو، چوب، سنگ یا کاه و یا مصالح بازیافتی از ضایعات خانه‌های آسیب‌دیده بود. گروه با دادن کمکی مالی به هر خانواده، آنان را تشویق کرد که خانه‌ها را در محل قبلی و با استفاده از ضایعات خانه‌های مخروبه، و نه در زمین‌های زراعی مازاد روستا، بسازند. چند نفر هم برای مشاوره فنی در روستا تا پایان ساخت مستقر شدند و بازسازی همه خانه‌های روستا در عرض سه ماه به پایان رسید.
پس از پایان ساخت خانه‌های روستا، نوبت به ساخت مرکز اجتماعات آن، برای ارائه خدمات عمومی بومی رسید. وزارت مسکن و توسعه شهر و روستای چین[۱۱]، این روستا و مرکز اجتماعات آن را به‌عنوان مرجع و محلی برای آموزش عملی فن نوین خاک کوبیده به روستاییان و صنعتگران منطقه اختصاص داده و شرح این تجربه و راهنمای فنی اجرا را در یک کتابچه خودآموز ساخت به چاپ رسانده و در مناطق روستایی با شرایط مشابه در غرب چین منتشر کرد.
هزینه ساخت این خانه‌ها با میانگین هزینه ۱۵ یورو بر متر مربع، تنها یک‌دهم هزینه تمام شده خانه‌های بتنی دیگری است که در همان روستا ساخته شده است. بدین ترتیب ساخت یک خانه کامل، یعنی با حیاط و آغل و انبار غله، با مساعده مالی دولتی برای خانواده‌ها امکان‌پذیر شده است.
خانه دو طبقه آقا و خانم یانگ
جوایز: برنده ساختمان سال ۲۰۱۷ فستیوال جهانی معماری[۱۲]، جایزه مؤسسه سلطنتی معماران بریتانیا، جایزه حفظ میراث فرهنگی یونسکو.
موقعیت: روستای گوانگ‌مینگ، استان یون‌نان در جنوب غربی چین
سال اجرا: ۲۰۱۵
در ادامه سیاست ساخت خانه‌های نمونه در مناطق روستایی زلزله‌زده، گروه خانه‌ای دو طبقه را برای خانواده سالخورده یانگ طراحی کرد. تفاوت این پروژه با پروژه قبلی، استاندارد‌های بالاتر مقاومت در برابر زلزله، بتن‌ریزی کف و سازه متفاوت سقف آن است.
مسیر رسیدن به این استاندارد با بازیافت خاک خانه‌های تخریب‌شده آغاز می‌شود. خاک احیا‌شده الک شده و حدود یک ماه خیس می‌خورد تا استحکام مناسب را پیدا کند. هم‌زمان کارهای مقدماتی اجرای پی سنگی بتنی انجام می‌شود. سپس قالب‌بندی خاک در ابعاد حدودی ۱۰۰×۶۰×۳۵ سانتی‌متر، به صورت بلوک‌های پهن انجام می‌شود و خاک بازیافتی ترکیب شده با شن، سیمان، کاه و الیاف طبیعی را در آن می‌ریزند (تناسبات ۱۰۰، ۱۰۰، ۵، ۰/۲ و ۰/۲) و به آرامی می‌کوبند و می‌گذارند تا خشک شود. بلوک‌های بعدی با همین شیوه انجام و دیوار با میل‌گردهای فولادی در فواصل عمودی مسلح می‌شود. در بالای بام هم یک حلقه بتنی رفتار سازه را همگن می‌کند.
پلان خانه یک مربع ساده است و زاویه کمی با جاده دارد و این زاویه باغچه‌ای مثلثی را می‌سازد. پله ارتباطی به طبقه بالا، خانه را به دو قسمت تقسیم می‌کند. این فاصله فضایی مسقف و به ارتفاع دو‌طبقه را ایجاد می‌کند که از هر دو سو به هوای آزاد راه دارد و سایه‌دار، خنک و مناسب کار و زندگی است. در هر دو طرف راهرو، چند اتاق مربعی با مبلمانی ساده مبله شده است.
ساختمان هیچ وسیله گرمایشی ندارد گروه پژوهشی و سازندگان محلی امیدوارند در پروژه‌های آینده به آن بپردازند، بااین‌حال خانه عملکرد حرارتی بهتری در مقایسه با خانه‌های مشابه ساخته شده با آجر و بتن دارد. بررسی‌های دوره‌ای هم این ادعا را تأیید می‌کنند. استفاده از پنجره‌هایی با شیشه دوجداره، عایق بودن سقف و عملکرد گرمایی بالای خاک کوبیده، تغییرات دمای داخلی را متعادل‌تر، رطوبت هوا را تلطیف و مصرف انرژی را کم‌تر از خانه‌های بتنی کرده است.
ساخت خانه توسط فرزند ارشد خانواده یانگ که پیمانکاری محلی است، انجام شده است. هزینه ساخت خانه جدید حدود ۱۰۵ یورو در متر مربع شد که حدود ۴۰ درصد نسبت به هزینه ساخت با آجر و بتن حدود 1۵۵ تا ۱۸۰ یورو کم‌تر است. ساخت این خانه دو طبقه ۷۲ متر مربعی، در دسامبر ۲۰۱۵ آغاز شد و آوریل سال بعد به پایان رسید.
این خانه یکی از ده‌ها پروژه ساخته شده گروه «یک دانشگاه، یک روستا» و حاصل تجربه چندین‌ساله این گروه دانشگاهی است.
منبع: Mu, Jun; Ng, Edward; Zhou, Tiegang; & Wan, Li. “Back to earth”. Domus. 957. April 2012.
تصویر سربرگ: اجرای کف مرکز روستا توسط اهالی.
[1] Rammed earth
[2] Sichuan Province
[3] Ma’anqiao
[4] Yunnan Province
[5] Guangming
[۶] برنامه One University, One Village، یک برنامه «مساعدت» در توسعه پایدار روستایی است (WWW.1U1V.ORG)
[7] Edward Ng
[8] Chinese University of Hong Kong (CUHK).
[۹] سرپنـاه‌های موقتی کـه شیگرو بان (Shigeru Ban) با لوله‌های مقوا در ترکیه ساخته، یکی از پروژه‌های بین‌المللی این گروه است.
[۱۰] دانشگاه چینی هنگ کنگ (CUHK) وظیفه مدیریت کلی پروژه و بخش معماری و سلامت عمومی، دانشگاه پکینگ (PKU) بخش علوم اجتماعی، دانشگاه کانمینگ (KMU) وظیفه مدیریت محلی و بخش معماری، دانشگاه آکسفورد (OXON) بخش مهندسی و دانشگاه استنفورد (SU) بخش علوم مدیریت را به عهده دارند.
[11] (Ministry of Housing and Urban-Rural Development (MOHURD
[12] World Architecture Festival (WAF)
